Мұсылмандар неге бөлінеді?

Смайыл Сейтбеков

ҚМДБ-ның Маңғыстау

облысы бойынша өкіл имамы

 

Ислам – 610 жылы адамзатқа жіберілген соңғы иләһи дін. Асыл дініміз бүгінге дейін өз болмысын жоғалтпады және жоғалтпайды да! Дегенмен, өзге діндердегі секілді мұсылмандар да өзара түсінісе алмай, түрлі-түрлі ағымға бөлінді. Ислам дінінде мұндай ағымдар «мәзһаб» деп аталады. «Мәзһаб» сөзі араб тіліндегі «зәһәбә» (бару) етістігінен шыққан, «жүрілген жол», «баратын жер» деген мағынаны білдіреді. Терминдік мағынасы: Ислам дінінің сенім (ақида) мен фиқһ саласында бір ғалымның немесе бірнеше ғұламаның берген үкімін басшылыққа алып, оны қолдаушылар. Сондай-ақ саяси бір бағыт ұстанып, Құран Кәрім мен Пайғамбар (с.а.у.) сүннетін түсінуде түрлі жолдарды ұстанған ағымдарды «мәзһаб» яки «фирқа» деп атаған[1].

Дінімізде «мәзһаб» немесе «фирқа» деп діннің негізін құрайтын ақида (сенім) мәселесінде өзгеше ұстаным танытқан тұлға мен оның артынан ерушілерге немесе саяси топқа айтылады. Сонымен қатар діни үкімдерге қатысты түрлі пәтуалар беруші топқа да мәзһаб, фирқа деп атаған. Мәселен, харижиттер үлкен күнә істеген адамды кәпір деген. Шынтуайтында сол уақытқа дейін ешбір мұсылман тарапынан бұлай үкім берілмеген. Осындай ұстанымдары үшін олар сол кезде жаңа бір ағым болып саналды. Яғни мәзһаб (ағым) атауын алу үшін өзіндік ақидасы мен фиқһи (құқықтық) ережелері болуы тиіс. Қайшы жағдайда ондай топтар жамағат деп аталады. Ал «жамағат», «сопылық», «тариқат» деген атаулар мәзһаб атауына кірмейді. Өйткені жамағат дегеніміз, бір мәзһабты ұстанушылар ішінен исламды жаю, дінге қызмет ету мақсатында бір ұран мен идеяның төңірегінде топтасқан жандардан құрылған топ. Жамағаттың өздеріне тән ақидасы мен фиқһы болмайды. Сол секілді сопылық пен тариқат та мәзһаб, яғни ағым қатарына жатқызылмайды. Олар да бір мәзһабтың ақидасы мен фиқһын ұстанаушылар.

Ислам дініндегі сенім (ақида), фиқһ, хадис саласын дұрыс түсіну мен түсіндіруде ғалымдар арасында айтарлықтай қайшы көзқарастар болмағанымен, кейбір мәселелерге қатысты әр ғалымның өзіндік пікір білдіргені шындық. Әрине, ғалым - мужтаһид кісінің әрбір пікірді дәлелге сүйеніп айтатындығы күмәнсіз. Дегенмен бір ғалымның берген пәтуасына екінші бір ғалымның келіспеуі де мүмкін. Келіспеу деген сөз – қарсы шығу дегенді білдірмейді. Өйткені әрбірінің өзіндік дәлелі мен діни үкім шығару тәсілі бар. Қарапайым мұсылман ғалымдардың пәтуасын негізге ала отырып әрекет ететіндіктен, аймақтық ерекшеліктерге байланысты ғалымдардың берген пәтуаларына сәйкес оны жөн көріп, қолдаушылары да артқан. Сол ғалым яки мужтаһид имамның пікірі мен пәтуасын діни мәселеде қолдаушылардың ұстанған жолы бертін келе «мәзһаб» деп аталды. Бұл мәзһабтар кейде сол идеяның негізін салушы ғалымның есімімен аталса, кейде ұстанған діни, саяси бағыттарына сәйкестендіріліп, айдар тағылған. Мысалы, фиқһи мәзһабтардан ханафи мәзһабы – Әбу Ханифаның, шафиғи мәзһабы – имам Шафиғидің, мәлики мәзһабы – имам Мәлик ибн Әнәстің атымен аталса, Хазіреті Алидің әскерлері арасынан (657 жылы)  бөлініп шыққан топқа «бөлініп шығушылар» мағынасын білдіретін «хауариж» атауы берілген. Ал Хазіреті Алидің жанынан табылып, қолдау білдіргендерге «қолдаушы, жақтаушы» мағынасындағы «шиа» сөзіне орайластырып, «шииттер» деген атау берілген[2].

Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбар мен әділетті халифалар тұсында мұсылмандар арасында ешқандай ағымға бөліну орын алмаған-ды. Өкінішке орай, түрлі себептердің салдарынан бертін келе мұсылмандардың ағымға бөліне бастағаны Ислам тарихынан мәлім. Аталған себептерді алғашқыда зерттеп қарағанда оның айтарлықтай маңызы болмағанымен, уақыт өте келе қордаланған мәселелер ұлғайып, іс насырға шапты. Нәтижесінде  төртінші халифа – Хазіреті Алидің (656-661 ж.) халифалық кезеңіндегі саяси оқиғалардан кейін дініміздің тармаққа бөлінуі арта түсті. Әсіресе, Умея әулеті билік құрған 661-750 жылдар аралығында саяси-әлеуметтік мәселелер мен басқару жүйесіндегі кемшіліктер еріксіз түрде ағымдардың санын арттырды[3]. Сонымен қатар Ислам діні тек арабтармен ғана шектеліп қоймай, өзге ұлт өкілдері арасында да кеңінен тарады. Мұсылман қауымы халифат билігіне қарасты жерлерде мекендеген түрлі ұлт пен ұлыс өкілдерінен құралғандықтан, бәрінің бірдей Ислам дінінің қағидаларын толыққанды ұстануы мен түсінуі де мүмкін емес еді.

Қоғамда орын алған діни, саяси және әлеуметтік мәселелер мұсылмандардың ағымға бөлінуіне өзіндік әсерін тигізгені рас. Өкінішке орай, әр ғасырда түрлі атаулармен үлкенді-кішілі жаңа ағымдардың пайда болуы ХХ ғасырға дейін жалғасты. Әртүрлі тарихи кезеңдерде пайда болған бұл ағымдардың басым бөлігі тарих сахнасынан жойылғанымен біразы дүниенің төрт бұрышында бүгінге дейін үгіт-насихаттарын жүргізіп келеді.

Ал ХХІ ғасырда көбіне саяси мақсаттағы діни ағымдар жиі сөз болып жатқаны баршамызға мәлім. Дегенмен бұл ағымдар мен ұйымдардың басым бөлігінің негізі орта ғасырдағы ағымдардан бастау алады.

 

Құран Кәрімде ағымға бөліну жайында не айтылған?

Мұсылмандар ең алдымен қасиетті Құран Кәрімді басшылыққа алады. Құран – мұсылмандарды тура жолға бастайтын ұлық кітап. Оның ақиқаттығына күмән жоқ. Мұсылмандар әрбір істе Құран үкіміне жүгінгендей, ағым мәселесінде де Алланың әмірі жазылған кітап аяттарына құлақ салары сөзсіз. Ал Құранға зер сала қарағанда ішінде ағымға бөліну немесе «Әй, мүминдер, бөлініңдер!»  деген мағынада айтылған ешқандай аятты кездестіру мүмкін емес. Керісінше, Құран аяттары мұсылмандарды бірлікке, ынтымаққа, бауырмалдылыққа шақыра отырып, басшыға бағынуды бұйырады. Бұл жайында Алла Тағала:

 

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِي الأَمْرِ مِنكُمْ» «Әй, мүминдер, Аллаға бойұсынып, Елшіге және араларыңдағы әмір иелеріне бағыныңдар», – дейді (4. «Ниса» сүресі, 59-аят).

Өткен мен келешектен, жасырын мен жариядан түгел хабардар Ұлы Алланың Өзі жаратқан пендесінің жағдайларын өздерінен артық білетіндігі шүбәсіз. Пенденің қателікке бой алдырып, күнәһар, яки діндар болатындығын да бұл дүниеге келместен алдын шексіз ілімімен біледі және біз солай сенеміз. Адам ет пен сүйектен жаратылғандықтан, нәпсі шіркін өз қалауын жасатпай қоймайды. Азғындық пен алауыздық әрбір қоғамда орын алатыны ешкімге жасырын емес. Мұндай кемшілік пен пендешіліктен мұсылман қоғамы да жырақ қала алмайды. Мәселен, мәдиналық әус пен хазжар тайпалары Ислам діні келмей тұрып ұзақ жылдарға созылған тайпа аралық қақтығысты бастан өткізді. Мұсылмандықты қабылдағаннан кейін де ескі жараның беті ашылып қалатын. Бірде екі тайпа өкілдері өзара түсінісе алмай құрманың кеуіп қалған шыбықтарымен шекісіп қалады (Бухари, Сулх бабы). Осы оқиғадан кейін мына аят түседі:

 

وَإِن طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِن بَغَتْ إِحْدَاهُمَا  عَلَى الْأُخْرَى

 فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِن فَاءتْ  فَأَصْلِحُوا

 بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ  وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ

 

«Егер мүминдерден болған екі топ бір-бірімен соғысып қалса, тездетіп оларды татуластырыңдар! Егер олардың біреуі екіншісіне зұлымдық етсе, онда Алланың әміріне қайтқанша сендер зұлымдық істеген топпен күресіңдер. Енді, егер ол топ (зұлымдық етуден) қайтса, сендер тездетіп олардың арасын әділетпен татуластырыңдар. (Әрдайым) әділдік жасаңдар. Өйткені Алла әділдік етушілерді сүйеді», (49. «Хужурат» сүресі, 9- аят). Шындығында Хазіреті Пайғамбарымыздың (с.а.у.) көзі тірісінде мұсылмандар бір-біріне қару кезейді десе, сену қиын еді. Дегенмен қоғам болған соң кейбір жандар пенделікпен қателік жасауы әбден мүмкін. Ондай келеңсіздік жағдайында осы аятты басшылыққа алу керек. Ал діни әрі дүниелік мәселеде өзара түсінбеушілік орын алған жағдайда Алла  Құранды басшылыққа алуды мына бір аятымен әмір етеді:

 

وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً وَلاَ تَفَرَّقُوا  «Барлығың Алланың жібінен (дінінен) ұстаңдар да бөлінбеңдер», (3.«Әли Имран» сүресі, 103-аят). Егер  мұсылмандардың көзқарастары бір арнаға тоғыспай жатса, Құранды негізге ала отырып қана тура жолды таба алатындығы анық.

Бір жағынан Алла мұсылмандарға тура жолдан адаспауды, ынтымақта болуды әмір етсе, екінші жағынан Құран мұсылмандарға ойлануды, әлемдегі теңдесі жоқ заңдылықтарды көріп, Алланың шеберлігіне назар салып, пікір өрбітіп, тіпті терең сырларын зерттеп, ақиқат жолын ізденуді талап етеді. Өйткені діннің түрлі әмірлері мен тыйымдарын түсініп, талқылап, қорытындылау үшін адам ақылға сүйенеді. Алайда ойлану деген осы екен деп Алланың парыз еткен әмірлеріне адамның «неге олай, неге былай болмайды?» деп наразылық білдіріп, келте оймен тон піше алмайтындығын ұмытпайық. Мәселен, «неге намазды бес уақыт оқимыз, оразаны 30 күн ұстаймыз, әйел заты неге орамал тағуы керек?» деген секілді сұрақтар талқыланбайды, парыз болғандықтан орындалуы тиіс.

Құранда Алла Тағала әлемдегі болып жатқан жағдаяттарды, кейбір мәселелерді ой таразысынан өткізуге рұқсат беріп, екі жүз жетпіс бес жерде «Ойланбайсыңдар ма? Ақылға салмайсыңдар ма?» деп мұсылмандарды ойлануға шақырады. Екі жүз жерде «түсіну мен ойлану» бұйырылса, он екі жерде «әлемді шарлап ғибрат алуды» бұйырады және алты жүз жетпіс жерде «ілім мен ғылымға» шақырады[4]. Тіпті кей аяттарда «мұны ақыл иелері ғана түсінеді» деп, саналы да ақылды пенденің Құранда бұйырылған мәселені түсінетінін баян етеді.  Сөзімізге дәлел ретінде бірнеше аятты мысалға келтірейік:

 

يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تُحَآجُّونَ فِي إِبْرَاهِيمَ وَمَا أُنزِلَتِ التَّورَاةُ

وَالإنجِيلُ إِلاَّ مِن بَعْدِهِ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ

 

«Әй, Кітап иелері, Ибраһим жайында не үшін таласасыңдар? Негізінен Таурат та, Інжіл де одан кейін түсірілген. Ойламайсыңдар ма?!» (3. «Әли Имран» сүресі, 65-аят).

 

خَيْرٌ لِّلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ   وَالدَّارُ الآخِرَة.......

 

«Негізінде, ақырет жұрты тақуалар үшін қайырлы. Сонда да түсінбейсіңдер ме?» (7. «Ағраф» сүресі, 169-аят).

 

إِنَّ فِي اخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا خَلَقَ اللّهُ فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ لآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَّقُونَ

 

«Расында, түн мен күннің ауысуында, көк пен жердегі Алланың жаратқан нәрселерінде, әрине, сақтанатын ел үшін дәлелдер бар», (10. «Юнус» сүресі,  6-аят).

 

إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِوَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنزَلَ اللّهُمِنَ السَّمَاءِ مِن مَّاء فَأَحْيَا بِهِ الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَامِن كُلِّ دَآبَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخِّرِبَيْنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ لآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

 

«Күдіксіз көк пен жердің жаратылуында, түн мен күннің ауысуында адам баласына пайдалы нәрселер мен теңізде жүзген кемеде және Алланың көктен жаңбыр жаудырып, жер өлгеннен кейін оны қайта жандандыруында, түрлі хайуанды өсіп-өндіруінде, желді, көк пен жердің арасындағы бағынышты бұлтты басқаруында, әлбетте, ойлаған елге белгілер бар» (2. «Бақара» сүресі, 164-аят).

«Сендерден бұрын түрлі оқиға өткен. Жер бетін аралаңдар. Өтірікке шығарушылардың ақыры не болғанын көріңдер» (3. «Әли Имран» сүресі, 137-аят).

 

   قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ

 

«Білетіндер мен білмейтіндер тең бе?Мұнан  тек ақыл иелері ғана ғибрат алады», – деп айт (39. «Зумәр» сүресі, 9-аят).

«Сол жаратқан Раббыңның атымен оқы. Ол адам баласын ұйыған қаннан жаратқан. Оқы!...» (96. «Алақ» сүресі, 1-5-аят).

Демек, Құранның талабы көзді жұмып, надандық жолын таңдау емес, ақылын дұрыс қолдана отырып білім іздену, жаратылыс сырын білмекке, Алланың бұйырған әмір-тыйымдарын түсінуге талпыну керек екен. Тарихқа үңілсек, шын мәнінде мұсылман ғалымдар Құран арқылы, Исламның ғылымға деген талабы арқылы көптеген жаңалықтар ашып, әлемге әйгілі болып, есімдерін тарих беттеріне алтын әріппен қалдырған тұлғалар еді. Еуропалық ғалымдарға түрлі салада жол көрсетіп, ұстаздық еткендер Құраннан нәр алған мұсылман оқымыстылары болатын.

Ислам иман ету мәселесінде кісіге толық еркіндік берген. Себебі Құран  бізге былай дейді: «Бұл ақиқат Раббыларыңнан де. Сонда қаласа ғана сенсін, қаламағаны қарсы келсін» (18. «Кәһф» сүресі, 29-аят) және де «Дінде зорлық жоқ» (2. «Бақара» сүресі, 256-аят). Ақыл – төреші және дұрысты бұрыстан айыратын Алланың пендесіне берген артықшылығы. «Ақылы жоқтың діні жоқ» деп те сол себепті айтылған. Ақылға салған жерде мәселелер шешілгенімен, кейде түрлі пікірлердің айтылып қалары да заңды.

Дін ілімін меңгеру мен үйретуде ғалымдар өздерінің парасат-пайымына, зеректігі мен алғырлығына, ақылдылығы мен көрегендігіне сәйкес пәтуа береді немесе жол сілтейді. Сол ғалымның берген пәтуасы мен шешімін дұрыс деп тапқан қарапайым мұсылманның соны жетекшіліке алары сөзсіз. Кейде ғалымдардың пәтуалары мен шешімдері өзге ғалымдардың көзқарасына қайшы келіп жатады. Олар мұндай мәселеге көбіне түсіністікпен қараған. Себебі мәселені түрлі қырынан қарап, дәлел келтіру барысында әркім өз әдісін қолданады. Олардың артынан ерген қарапайым мұсылмандар болса, біздің имамның дәлелі қуатты, өзгелері әлсіз, дұрыс емес деп, өзара бәтуаға келе алмай жатады. Мұндай келеңсіздіктің ақыры мәшһүр ғалымдардың артынан ерушілер мен саяси топтардың жетегінде кетушілердің қатары көбейіп, түрлі ағымдардың пайда болуына алып келді. Нәтижесінде ағымдар арасында келіспеушілік туындап, бір-бірін сөгу, адасты деп айыптау белең ала бастады. Бірақ бұл мәселеде Құран мұсылмандарға былай деп бұйырады: «Сәлем бергенді дүние-мүлікке қызығып, мүмин емессің демеңдер» (4. «Ниса» сүресі, 94-аят).

Хазіреті Пайғамбарымыз (с.а.у.) да бұл мәселеге қатысты былай дейді: «Біреу біреуді пасық немесе кәпір демесін. Егер анау адам пасық та, кәпір де болмай шықса, айтылған сөз айтушының өзіне тиеді» («Риязус Салихин», ІІІ-том, 1591-хадис)[5]

Абдуллаһ ибн Мәсғудтың риуаяты бойынша Хазіреті Пайғамбарымыз (с.а.у.) былай дейді: «Мұсылманға тіл тигізу – пасықтық,  соғысу – күпірлік» (Муслим, Иман 28).

Өкінішке орай, Ислам тарихынан белгілі болғандай, қазір де мұсылмандар өз ойын құптамаған өзге мұсылмандарды кінәлаудан әлі де болса арыла алмай жүр.

 

Мәзһабтарға бөліну жайында айтылған хадистер

Хазіреті Пайғамбарымыздың (с.а.у.): «Мұсылмандар жетпіс үш топқа бөлінеді», – деген хадисі мұсылмандар арасында әу бастан бері көп талқыға түсіп, түрлі пікірлердің айтылуына себеп болған мәселелердің бірі. Алдымен осы  айтылған хадистерге тоқталып өткеніміз жөн.

  1. Хазіреті Әбу Һурайрадан (р.а.) жеткен риуаят бойынша Хазіреті Пайғамбарымыз (с.а.у.) былай дейді: «Яһудилер жетпіс бір тармаққа бөлінеді. Христиандар жетпіс екі тармаққа бөлінді. Менің үмметім жетпіс үш тармаққа бөлінеді» (Ибн Мажа, Фитән 17).
  2. Хазіреті Ауф ибн Мәликтен (р.а.) жеткен риуаят бойынша Хазіреті Пайғамбарымыз (с.а.у.) былай дейді: «Яһудилер жетпіс бір ағымға бөлінді. Олардың біреуі жаннатта, қалған жетпісі тозақта. Христиандар жетпіс екі ағымға бөлінді. Олардың біреуі жаннатта, қалған жетпіс бірі тозақта. Мұхаммедтің жаны қолында болған құдіретті Аллаға ант етемін, менің үмметім жетпіс үш ағымға (фирқаға) бөлінеді. Солардың біреуі жаннатта, қалған жетпіс екісі тозақта». Сонда сахабалар: «Уа, Алланың Елшісі! Олардың қайсысы жаннатта болады?» деп сұрайды. Хазіреті Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Сахабаларымның жолында болғандар», деп жауап берген екен (Ибн Мажа, Фитән бабы).

 

3 وعن ابْنِ عَمْرِو بن العاص رَضِيَ اللّهُ عَنْهما قال: قَالَ رَسُولُ اللّهِ: لَيَأتِيَنَّ عَلى أُمَّتِى مَا أتَى عَلى بَنِي إسْرَائِيلَ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ، حَتّى إنْ كَانَ مِنْهُمْ مَنْ أتَى أُمَّهُ عََنِيَةً لَيَكُونَنَّ في أُمَّتِى مَنْ يَصْنَعُ ذلِكَ، وَإنَّ بَنِي إسْرَائِيلَ تَفَرَّقَتْ عَلى اثْنَيْنِ وَسَبْعِينَ مِلَّةً، وَسَتَفْتَرِقُ أُمَّتِى عَلى ثََلاثٍ وَسَبْعِينَ مِلَّةً؛ كُلُّهَا في النَّارِ إَّلا مِلَّةً وَاحِدَةً. قَالُوا مَنْ هِىَ؟ قَالَ: مَنْ كَانَ عَلى مَا أنَا عَلَيْهِ وَأصْحَابِى. أخرجه الترمذي.

 

Хазіреті Абдуллаһ ибн Амрдан (р.а.) жеткен риуаят бойынша, Хазіреті Пайғамбарымыз (с.а.у.) былай дейді: «Исраил ұрпақтарының басына келген барлық нәрсе менің үмбетімнің де басына келеді. Аяқ киімнің аяқ киіммен ұқсас болғаны секілді олар да бірдей жағдайға ұшырайды. Тіпті олардың арасынан анасына ашық түрде жақындағандар шыққанындай үмметімнен де ондайлар шығады. Исраил ұлдары жетпіс екі тармаққа бөлінген. Үмметім жетпіс үш тармаққа бөлінеді. Бұлардың біреуінен басқа бәрі тозақтық болады». Сонда сахабалар жұмақтық болатындардың кімдер екенін сұрайды. Хазіреті РасулАлла (с.а.у.) былай жауап береді: «Мен сахабаларыммен қай жолда болсам, сол жолдағылар» (Тирмизи, (2643) Иман 18).

  1. Хазіреті Әнәстан (р.а.) жеткен риуаят бойынша, Хазіреті Пайғамбарымыз (с.а.у.) былай деген екен: «Исраил ұлдары жетпіс бір тармаққа бөлінеді. Үмметім болса жетпіс екі тармаққа бөлінеді. Біреуінен басқа барлығы жәһаннамда болады. Бұл бір бөлік жамағат болғандар» (Ибн Мажа, Фитан бабы).

 

  1. ـ وعن معاوية رَضِيَ اللّهُ عَنْه قال: قَامَ فِينَا رَسُولُ اللّهِ فقَالَ: أَ إنَّ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ مِنْ أهْلِ الْكِتَابِ افْتَرقُوا عَلى اثْنَيْنِ وَسَبْعِينَ مِلَّةً، وَإنَّ هذِهِ اُمَّةِ سَتَفْتَرِقُ عَلى ثََلاثٍ وَسَبْعِينَ فِرْقَةَ: ثِنْتَانِ وَسَبْعُونَ في النَّارِ، وَوَاحِدَةٌ في الْجَنَّةِ، وَهِىَ الْجَمَاعَةُ. أخرجه أبو داود

               

Хазіреті Муауиядан (р.а.) риуаят бойынша, Хазіреті Алла Елшісі (с.а.у.) былай дейді: «Хабарларың болсын, сендерден бұрынғы кітап иелері жетпіс екі ағымға бөлінді. Мұсылмандар жетпіс үш  ағымға бөлінеді. Олардың жетпіс екісі тозақта, тек бір тобы ғана жұмақта болады. Жұмақта болатындар – жамағат» (Әбу Дауд, Сүннет 1, (4597)).

Осы айтылған хадистерге зер салып қарайтын болсақ, яһудилер, христиандар және мұсылмандардың жетпістен аса тармаққа бөлінетіні анық. Демек, бөліну індеті мұсылмандарға ғана тән емес. Тарихқа үңілсек, хадисте айтылғандай, Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбарымыз дүниеден өткеннен кейін мұсылман қауымы өзара түсінбеушілік пен түрлі себептерге байланысты көптеген ағымдарға бөлінуге мәжбүр болған. Әр ағым өзінің ұстанған бағытын хақ жол деп, аят пен хадистен дәлелдер келтіріп, бұқара халықты соңынан ертуге тырысты. Ислам заңы бойынша кез келген нәрсенің ақ-қарасын ажыратып, оны орындау үшін Құран аятынан, Пайғамбар (с.а.у.) хадисінен дәлел келтіру керек. Сол секілді пайда болған әр ағым өздерінің жолын ақиқат деп айта білу үшін алдымен аят пен хадистен дәлел келтіруі тиіс. Ислам тарихында пайда болған барлық ағымдар жоғарыдағы хадиске сүйеніп, өздерінен басқаларды адасқан деп айыптап, хадисте айтылғандай өздерін «жұмаққа баратын топ» ретінде санап, ақиқат жаршылары етіп көрсетуге тырысты[6]. Әрине, бұлай жасау үлкен қателік. Өкініштісі, өзінің адасып жүргенін мойындамай, өзгелерді айыптауы мұсылман қауымын дүрдараз етті. Қала берсе, бір-біріне қарсы қылыш көтеріп, қаншама бейкүнә мұсылманның қаны төгіліп жатты.

Ислам тарихына көз жүгіртіп, әһлу сүннет ғалымдары тарапынан адасқан деп үкім етілген ағымдарды зерттеп қарайтын болсақ, басым көпшілігі жеке бастың қамы немесе белгілі бір топтың билікке келу жолындағы саяси мүдде мен мақсаттың негізінде шыққандығы байқалады. Олар көздеген мақсаттарына жету үшін Құран аяттары мен сүннеттен дәлел іздеп, шариғатты бұрмалап, өз жолдарын ақтауға тырысқан. Алайда, тарих өзіне өзі төреші демекші, мұндай адасқан ағымдар уақыт өте келе әшкереленіп, жойылуға мәжбүр болған. 

Дінді өз мақсаттарына бұрмалағандарды қазіргі саяси партияларға теңесек артық болмас. Саяси партия өкілдері өздері ғана елді ең жақсы, әділдікпен басқаратындарын, халықтың жоғын жоқтайтындығын айтып, дауыс жинауға тырысса, адасқан ағымдар да өздерін ең дұрыс жолда, ең шынайы сенім мен жаннатқа барудың тікелей есігі екенін айтады. Ағымдардың қазіргі партиядан айырмашылығы сол, олар тікелей билікке жету үшін шықпаған. Олар  Құран мен сүннетті түсіну мен орындауда, ең дұрыс жолды ұстанатындарын  жарыса жарнамалайтын.

Жоғарыда хадистерде айтылғандай, жұмаққа баратын, адасудан құтылған, Хазіреті Пайғамбарымыздың (с.а.у.) және ардақты сахабаларының жолын ұстанушыларға «әһлу суннат уәл жамағат» (сүннет жолын ұстанушылар және жамағат) атауы берілген. Әһлу сүннет құқықтық жағынан 4 мәзһабтан тұрады: Ханафи, Мәлики, Шафиғи және Ханбали. Аталмыш мәзһабтарды ұстанушылар жер бетіндегі мұсылманның басым бөлігін құрайды. Төрт  мәзһабтан басқа бір жолды ұстану – қателесуге ұрындырады.

 

 Діни үкімдерді түсіну мен түсіндіру барысындағы әдістердің ағымға бөлінуге тигізген әсері

Діннің қайнар бұлағы – Құран және ардақты Пайғамбарымыздың (с.а.у.) хадистері. Мұсылмандар алдымен Құран аяттарын түсініп, тәпсірлеу үшін «сәбәбу ән-нузулді» (аяттың түсу себебін) жақсы білуі керек. Жоғарыда айтып өткеніміздей, Құран мұсылмандарға ойлау еркіндігін бергеннен кейін аяттан шығаратын үкім мен мағынаның әртүрлі болуы табиғи еді. Бәрімізге мәлім, Құран Кәрім 23 жылда белгілі бір оқиғаға, сұрақ немесе мәселеге байланысты аят-аят болып түсті. Сондықтан табиғиндер (Пайғамбардың (с.а.у.) көзін көрмеген, сахабалармен жүздескен тұлғалар) мен әтбағут-табиғиндер (сахабалармен кездесіп, тәлім алмаған бірақ табиғиндерді көргендер) кезеңінде Құран аяттарының түсу себептері (сәбәбу ән-нузул) пікір алуандығын туғызды. Сахабалар дәуірінде Құран аяттарының мағынасын, тәпсірін, мақсатын Хазіреті Пайғамбарымыз (с.а.у.) айтып отырғандықтан, ешқандай артық сұрақ тумайтын. Керек десеңіз, осы айтылған мәселелерді тереңірек зерттеуді қажетсінбеді.

Құран Кәрімді түсініп, одан үкім шығару үшін аяттардың түсу себептерін білу маңызды. Өйткені уақыт өте келе сахабалар азайып, Исламды насихаттау мен қорғауға табиғиндер мен әтбағут-табиғиндер көшті. Бұл уақытта кейбір аяттардың түсу себебі жайында түрлі пікірлер айтылып, үкім шығаруда қиындықтар туды. Сол үшін Ислам ғұламалары Құран аяттарының түсу себебін зерттеуді қолға алды. Бұл әдістің маңызды екенін мына ғалымдардың сөзінен байқауға болады.

Әл-Уахиди: «Бір аяттың түсу себебін білмейінше оның шынайы мағынасын түсіну мүмкін емес» –  десе, Ибн Дақиқ әл-Идидің: «Аяттың түсу себебін білу – Құранның мағынасын түсінуде өте жеңілдік болады», – деген сөзі де ойымызды қуаттай түседі.

Құран аяттарының түсу себебін білмеу аяттан шығатын үкімде қателесуге, қала берді мұсылман жамағаты арасында тартыс пен жанжалға апарары сөзсіз. Мына бір оқиғаны тілге тиек етсек, ішімдікке байланысты аят түсіп, оны ішуге тыйым салынады. Сонда сахабалар Хазіреті Пайғамбарымызға (с.а.у.) келіп, бұған дейін ішімдік ішіп жүріп жан тапсырған мұсылмандардың ақыреттік жағдайының қалай болатынын сұрайды. Бұл сұраққа жауап ретінде «Мәида» сүресінің 93-аяты түседі: «Иман келтіргендер сене отырып игілік істесе, сақтанып іс істесе, алдыңғы (ішкен) жегендері оларға күнә болмайды. Өйткені Алла жақсылық істеушілерді жақсы көреді». Міне осы аяттың түсу себебін дұрыс білмегендіктен Қудама ибн Мазун ибн Амр ибн Мағдикәриб ішімдіктің харам емес екенін айтқан. Өкінішке орай, аяттың тікелей мағынасына сүйеніп үкім беру үлкен қателіктер мен  қиындықтарға апарары сөзсіз[7].

Сонымен қатар Құран сүрелерін тәпсірлеу барысында кейбір аятты түсіндіруде ауытқушылықтар бой көрсете бастады. Кейбір ғалымдар аятты сыртқы мағынасы бойынша түсіндірсе (заһир), кейбіреуі астарлы (батин) мағынасымен тәпсірлеп, үкім шығаруға тырысты. Алайда аятқа қисынсыз астарлы мағына беріп, амал етушілерді «батынилер» деп атады. Олар барлық аяттан астар іздеп, мүлде қатысы жоқ ұғыммен тәпсірледі. Мысалы, «Бақара» сүресінің 275-ші аятын алайық. Онда:

 

الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لاَ يَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا يَقُومُ الَّذِي  يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ

ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُواْ إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا.....

 

«Сондай өсім жегендер (қабірлерінен) жын соғып тұрғандай есеңгіреп тұрады. Бұл олардың: «Сауда да өсім жегендіктерінің салдарынан. Негізінде Алла сауданы халал, өсімді харам еткен», делінген. Осы аятта сауданы ашық түрде халал, өсімді ашық түрде харам деп бекітеді. Бұл аяттан ешкім астар іздеп, тәпсір жасай алмайды[8].

Құранның көп аяттары ашық әрі анық айтылғандықтан, ешқандай да астарлы мағына іздеудің қажеті жоқ. Мәселен, «Мәида» сүресінің 3-аятында былай делінген: «Сендерге өлексе, аққан қан, доңыз еті және Аллатан басқасының атымен бауыздалған мал арам етілді». Көріп отырғанымыздай, Алла бізге харам болған нәрселерді анық айтқан және мұның басқа бір мағынасы болуы мүмкін де емес. Бірақ адасушы батынилер аятқа қисынсыз мағына беріп, аяттағы қаннан мақсат – күмән,   доңыз еті деген – мунафиқ, Аллатан басқаның атына бауыздалған мал – ақиқатқа сүйенбей, жалған пікірге шақырған адам деп түсіндірген.

Харижиттер Құран аяттарын тікелей мағынасында тәпсірлесе, муғтазилиттер ақылға салып, ұғым шығарды. Қадарилар Құранда тағдырға иман ету жайында аят жоқ десе, шииттер Хазіреті Алиді дәріптеу үшін кейбір аяттардан қисынсыз мағына шығарып, қоғамның бірлігіне сызат түсірді.  

Әрине, Құран аяттарының бәрі дерлік анық, әрі түсінікті емес. Кейбір аяттардың ұғымы тек Алла пен Оның Елшісіне (с.а.у.) ғана мәлім. Сондықтан Құран аяттары түсінігі жағынан екіге бөлінеді. Мұны Құранның өзі растайды:

 

هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ  وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ  مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الألْبَابِ

 

 «Ол Алла саған Құранды түсірді. Оның ашық мағыналы аяттары бар. Солар кітаптың негізгі іргетасы. Екінші ұқсас ұғымда аяттар бар. Ал жүректерінде қыңырлық болғандар бұзақылық іздеп, ұқсас мағыналы аяттардың ұғымын іздестіріп соңына түседі. Оның ұғымын Алла ғана біледі. Сондай-ақ ғылымда озат болғандар «Бұған сендік. Барлығы Раббымыздан» дейді. Мұны ақыл иелері ғана түсінеді». (3. «Әли Имран» сүресі, 7-аят). Осы аятта айтылғандай, Құран аяттары «мухкәм» (түсінікті) және «мутәшабиһ» (құпия) болып екіге бөлінеді. Құранның мухкәм аяттарын тәпсірлеп, мағыналарын шығаруға болады. Ал мутәшабиһ аяттарға түсіндірме бере алмаймыз. Себебі ондай аяттардың ұғымын тек Алла ғана біледі.

Мухкәм аяттар халал, харам, намаз, ораза, зекет, қажылық секілді үкімі мен мағынасы түсінікті болып, бір ғана мағынаны білдіріп, бұрмалануға жатпайтын аяттар. Ал мутәшабиһ аяттарға кейбір сүренің басында келетін «хуруфул муқатта» (Әлиф ләм мим, Нун, Қаф, Ясин секілді) аяттары мен  қияметтің қашан болатыны, Алланың жаратылғандарға ұқсаған сипаттарын баяндауы, жаннат, жәһәннам, рух, кәусар, ақыретте болатын жағдайлар туралы  айтылған аяттар жатады[9].

Мухкәм және мутәшабиһ аяттар ағымдардың пайда болуына тікелей себепші болмағанымен, кейбір саяси мүддемен әрекет еткен ағымдар Құранның мутәшабиһ аяттарын өз мақсаттарына пайдаланған. Сол секілді муржия, муғтазилә, мушәббиһа, мужассима сынды ағымдар мутәшабиһат мәселесін көбірек қозғау нәтижесінде жеке дара ағым ретінде қалыптасты. Мысалы, муғтазилиттер мутәшабиһ аяттарға жататын Құран мен хадисте айтылған Алланың сипаттарына келгенде мақлұқатқа ұқсатпау үшін Алланың сипаттарын қабыл етпейді. Мушәббиһа мен мужассима, керісінше Аллаты адамға ұқсатуға тырысты. Алланың тән ішіндегі жанға ұқсатқаны үшін оларды антропоморфистер деп те атады[10].

Осындай аяттарды зерттеу керек пе немесе айтылған күйінде қабылдау қажет пе деген сауалдар 9-10-шы ғасырда мұсылмандар арасында талқыға түсті. Көпшілік: «Аят қалай айтылса, солай қабыл етілуі керек. Өйткені ондай аяттың мағынасын Алла ғана біледі және олар тәпсірленбейді», – деген пікірді ұстанды. Ал адасқан ағым өкілдері: «Құран адамзат үшін түсірілгендіктен оның түсініксіз аяты болмауы тиіс, сол үшін барлық аятты түсінуіміз керек», – деді. Бұлай айтуларының негізі жоғарыда айтылған «Әли Имран» сүресінің 7-ші аятындағы: «..... Оның ұғымын Алла ғана біледі. Сондай-ақ ғылымда озат болғандар «Бұған сендік. Барлығы Раббымыздан» дейді. Мұны ақыл иелері ғана түсінеді», – дегенді: «Оның ұғымын Алла, сондай-ақ ғылымда озат болғандар біледі», – деп тәпсірлеп, солай түсінді. Осылай мағына берген соң ғылымда озат болғандар мұндай аяттарды түсіндіре алады деп, мутәшабиһ аяттардың мағынасын өздерінше ашуға тырысты. Аятта айтылғандай жүректерінде қыңырлық бар кейбір жандар ондай аяттардың мағынасын білуге және одан қисынсыз ұғым шығаруға тырысқан.

Адасқан ағым өкілдері Хазіреті Пайғамбарымыздың (с.а.у.): «Жетпіс үштің біреуі ғана құтылады», – деген хадисіндегі жұмаққа кіретін топтың өздері екенін Құранмен дәлелдеу үшін мутәшабиһ аяттарға қисынсыз мағына да берген.

Ардақты Пайғамбарымыз (с.а.у.) мутәшабиһ аяттар секілді кейбір мәселені талқылауға тыйым салған және ондай ниеттегі кісілерден сақтануды ескертіп кеткендіктен әһлу сүннет ғалымдары (сунниттер) мутәшабиһ аяттарға Құран мен сүннет аясында түсіндірмелер берумен шектелді. Негізінде алдыңғы өткен үмметтердің бастарына келген апаттар осындай тыйым салынған мәселелерге біле тұра қазбалауынан туындаған. Әрине адамның барлық нәрсені білуі шарт емес.

Хазіреті Омардың халифалық кезеңінде Ибн Сабиғ есімді бір кісі Меккеге келіп, Құранның мутәшабиһ аяттары жайында сұрастырады. Мұны естіген халифа Омар оның бұл әрекетіне қатты ашуланып, оны шақырып алып: «Саған талқылайтын басқа аяттар жетпеді ме?» деп, шыбықпен сабатады. Меккеден Басраға жер аудартады да, Басра әкімі Әбу Муса әл-Әшғариге (қ.б. 44/665 ж.) онымен ешкім сөйлеспесін деп әмір етеді[11]. Осы оқиғадан-ақ мутәшабиһ аяттарға жорамал жасауға болмайтынын, айтылған күйінде қабыл ету керек екенін ұғынсақ болады.

Қасиетті Құранды түсінуден туындаған және мәзһабқа бөлінуге әсер еткен мәселелер көп-ақ. Дегенмен отандық ғалымдардан Мұхиддин Исаұлы мен Қайрат Жолдыбайұлының бұл мәселеге қатысты мынандай тұжырымдарын атап өткен орынды болар:

  1. Құран аяттарының астарлы мағынада яки сөздіктегі мағынасында қолданылуына байланысты.

Мәзһабтардың туындауына әсер еткен себептердің бірі  кейбір аяттардың астарлы мағынада немесе тура мағынасында қолданылғандығына байланысты түрлі пікірлердің болуы. Мысалы, «Мәида» сүресінің 6-шы аятында:

 

.....وَإِن كُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاء أَحَدٌ مَّنكُم مِّنَ الْغَائِطِ  أَوْ لاَمَسْتُمُ

النِّسَاء فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُواْ صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُواْ بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُم مِّنْهُ ......

 

«Егер науқастанып қалсаңдар, яки сапарда болсаңдар, не болмаса біреу түзге отырып келсе, яки әйелдеріңе тисеңдер (жақындассаңдар), су таба алмасаңдар, таза жерге тәйәммүм соғып, беттеріңді, қолдарыңды сипаңдар», – деген.

Осы аяттағы «ләмәстум» (тисеңдер) сөзін ханафилер тікелей мағынасында емес, астарлы мағынасында түсінген. Алла Тағала құлдарына әдептілікті үйрету мақсатында жыныстық қатынасты – жақындау, тию сөздерімен білдірді деген тұжырыммен «ләмәстум» сөзін «жақындассаңдар» деп түсінген. Осы үкімге сәйкес, әйелге ер кісінің қолы немесе тәні тиіп кетсе дәреті бұзылмайды деп пәтуа берген.

Ал шафиғилер болса, «тисеңдер» деген сөзді тікелей, тура мағынасында қолданып, ер кісінің өз әйеліне немесе өзге әйелге қолы, денесі киімсіз жалаң күйде тисе, дәреті бұзылады деген үкім шығарған.

  1. Құран аяттарындағы бір сөздің астарлы мағынасынан тыс негізгі бірнеше мағынасының болуы. Аяттардағы бір сөздің бірнеше мағынаны білдіруі де ғалымдар арасында түрлі көзқарастардың туындауына себеп болды. Осындай жағдайда ғалымдардың көзқарасынан мәзһабтар одан әрі даралана түседі.
  2. Кейбір аяттарда анық белгілеудің, шектеудің болмауы.

Аяттарда парыз етілген істің нақты белгіленіп, шектеу қойылмауына байланысты да мәзһабтар арасында әртүрлі көзқарастар пайда болған. Мысалы, дәрет алғанда басқа мәсіх тарту  парыз. Бұл жайында «Мәида» сүресінің 6-шы аятында баян етіледі. Бірақ ол жерде мәсіх етудің мөлшері айтылмаған. Осы аят бойынша үкім шығаруда ханафилер бастың төрттен бірін мәсіх ету керек десе, шафиғилер бастың кішкене бөлігіне мәсіх тартуды жеткілікті деп санаған. Ал мәлики мен ханбалилер басты түгел мәсіх ету парыз деп түсінген. Бұл үкімдердің бәрі де дұрыс. Себебі аятта нақты өлшем айтылмағандықтан, төрт мәзһаб та шариғи дәлел келтіруде араб тілінің грамматикасына сүйенген[12].

Өмірінің соңына дейін иман ақиқатын түсіндірумен өткен Пайғамбарымыздың (с.а.у.) әрбір сөзі ақиқаттың жаршысы еді. РасулАлланың (с.а.у.) айтқандарын тасқа қашағандай етіп жаттап алған сахабалар өздері орындап қана қоймай, келешек ұрпаққа да аманат етіп қалдырды. Күні бүгінге дейін мұсылмандар бұл мүбәрак сөздерді көздерінің қарашығындай сақтап келеді. Бірақ осы сөздердің айтылу тарихына көз жүгіртер болсақ, Пайғамбарымыздың (с.а.у.) кейде бір мәселені бірнеше қырынан түсіндіргенін көрсек, енді бірде алдындағы кісінің таным-түсінік деңгейіне қарай айтқанын байқаймыз. Сондықтан айтылған хадиске жалпылама үкім беруге болмайды. Сол үшін хадистердің тарихы мен айтылу себебін зерттеуге мұқтаждық туды. Оларды түсіну мен үкім шығаруда Ислам ғұламалары түрлі әдістерге сүйенді. Хадистерді дәрежесіне қарай бөліп, мәселеге орай үкім шығару үшін хадистерге жүгінді. Осылайша, фиқһи мәселелерді шешу төңірегінде құқықтық мектептер қалыптасты. Бұл мектептер ханафи, мәлики, шафиғи және ханбали деп аталды.

VІІІ-ІХ ғасырларда өмір сүрген ғалымдар Хазіреті Пайғамбарымыздың (с.а.у.) айтқан хадистерін жинақтап, дәлел ретінде тақырыпқа қатысты сахих (дұрыс) хадистерді ұсынды. Бұл ғалымдардың әуелгі мақсаты мәзһаб құру болған жоқ. Дегенмен уақыт өте келе аталмыш жолды ұстанушылардың саны көбейіп, кейіннен ол тұтастай ислами мектепке айналды. Кейде бір ғалымның қолданған хадисі мен екінші ғалымның берген пәтуасы сәйкес келмей де қалатын. Мысалы, намазда «Фатиха» сүресі мен қосымша сүре оқу ханафилерде уәжіп. Өйткені аятта: «Құ­ран­нан же­ңіл кел­ге­нін оқың­дар» (73. «Мүзәмміл» сүресі 20-аят) деген. Ал хадисте: «Фатихасыз» және қосымша сүресіз оқылатын ешқандай парыз немесе нәпіл намаз толық емес», (Тирмизи, Мәуақит 69; Дарими, Сала 36). Олай болса, Құран негізге алынып, хадисте айтылғандай намазда «Фатиха» сүресін оқу парыз емес, уәжіп. Ал өзге үш мәзһабта (шафиғи, мәлики, ханбали) намазда «Фатиха» сүресін оқу – парыз, қосымша сүре оқу сүннет. Дәлел ретінде «Фатиханы оқымаған адамның намазы жоқ» деген хадисті келтіреді (Тирмизи, Мауақит 69). Қарап отырсақ екеуі де Хазіреті Пайғамбарымыздың (с.а.у.) сөзі, бірақ қолданылу тәсілі мен берілетін үкімі бөлек. Сондықтан бірінікі дұрыс, бірінікі бұрыс дей алмаймыз. Себебі екеуі де Пайғамбар (с.а.у.) сөзін негізге алған. Олай болса, фиқһи мәзһабтардың тууына риуаят етілген хадистердің белгілі мөлшерде ықпал еткенін айтуға болады.

Фиқһи мәзһабтардың пайда болуына әсер еткен негіздерге қысқаша тұжырым жасасақ.

  1. Араб тілі грамматикасының ерекшелігіне байланысты. Бір хадисті талқылауда бірнеше көзқарастың болуы араб тілінің өте ерекше тіл құрылымына ие болуынан деп білеміз. Мәселен, бір сөз араб тілінде әртүрлі қалыпта оқылғандықтан, мағыналары да оқылған формаға (уазнға) сай өзгеріп отырады. Сол себепті ғалымдар бір сөзден түрлі үкімдер шығарған.
  2. Бір хадистің әртүрлі мағынада риуаят етілуіне байланысты. Хадистер кейде Пайғамбарымыздың (с.а.у.) өзі айтқандай, сөзбе-сөз емес, жалпы мағынасы бойынша риуаят етілетіндіктен бір хадис түрлі нұсқада жеткізіледі. Сол себепті де бір мәселені шешу жолында әртүрлі көзқарастар пайда болған.
  3. Бір сұраққа қатысты әртүрлі мағынадағы бірнеше хадистердің кездесуі. Мәселен, намазда қолды көтеруге қатысты бірнеше хадистің келуі.
  4. Хазіреті Пайғамбарымыздың (с.а.у.) іс-әрекеті мен сөздерінің әр келкі жорамалдануы. Мысалы, Пайғамбарымыз (с.а.у.) Ахзаб күні сахабаларына: «Намаздарыңды тек Бәну Қурайзаға барып оқыңдар», – деді. Сапар барысында аср намазының уақыты кіргенде, сахабалар арасында пікір қайшылығы туындады. Біреулері: «Аср намазын оқимыз», – десе, біреулері: «Пайғамбарымыз (с.а.у.) Бәну Қурайзаға барып оқыңдар дегендіктен, сонда барып бірақ оқимыз», – десті. Ақырында кейбіреулері аср намазын жолда оқып алса, қалғандары айтылған жерге барып оқыды. Кейіннен бұл жәйтті Пайғамбарымызға (с.а.у.) айтқанда олардың ешқайсысын да айыптамады.
  5. Имамдардың хадис іліміндегі дәрежелерінің әртүрлі болуы. Мухаддис (хадис ғалымы) болу бір басқа, фақиһ болу бір басқа. Мухаддис хадистердің дәрежелерін (мысалы, сахих, дағиф, мәшһур т.б.) жақсы білгенімен хадистен үкім шығара алмауы мүмкін.
  6. Хадис дәрежелерін белгілеудегі тәсілдердің әртүрлі болуы[13].
  7. Хадистегі насих (үкімі күшінде болған), мансух (үкімі жойылған) мәселесі. Хадисте айтылған оқиғалардың қайсысының бұрын, қайсысының кейін орын алғанын бір-бірінен ажырату барысында ғалымдар арасында пікір қайшылығы туындап, әртүрлі үкімдердің шығуына ықпал жасады[14].

Ислам кең етек жайып, көптеген өлкелер Ислам мемлекетінің құрамына енуімен сахабалар исламның бесігі атанған Мекке мен Мәдинадан тыс өзге өлкелерге қоныс аударғаны мәлім. Олардың білім деңгейлерінің әртүрлілігіне байланысты және қоныстанған елді мекендеріндегі негізін қалаған мектептер де өзгешеленді. Оның себебі барлық сахабалардың Пайғамбардың (с.а.у.) сөзі мен іс-әрекеттерін естіп көруде немесе дінге қатысты мәселелердің шешімінде білімі мен алғырлық деңгейлері әртүрлі болуынан еді. Өйткені кейбір сахабалар Пайғамбарымызбен (с.а.у.) әрдайым бірге болып, ұзақ уақыт оның (с.а.у.) сұхбатын тыңдаған болса, кейбірі Алла Елшісінің (с.а.у.) жанында аз уақыт қана жүрген. Демек,  Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сөзі мен іс-әрекеттерін бір сахабаның білгенін басқа бір сахабаның білмеуі мүмкін немесе бір сахабаның естігенін, кейбір сахабалар естімеген. Сондықтан бір сахабаның орныққан өлкесінде сол сахабаның естіп риуаят еткен хадисі ғана кең таралып, танымал болды. Ал ол жерге келмеген сахабалардың білген хадистері ол өңірде беймәлім күйде қалды. Хадис тарихында уақыт өте орныққан «шамдықтардың хадисі», «ирақтықтардың хадисі» немесе «мысырлықтардың хадисі» деген түсініктің қалыптасуының себебі де осы еді. Мысалы, егер бір хадис Шамға қоныстанған сахаба тарапынан риуаят етіліп, өзге жерлердегі сахабалар ол хадисті риуаят етпеген болса, шамдықтарға ғана танымал болған бұл хадис «шамдықтардың хадисі» деп аталды. Нәтижесінде уақыт өте келе әртүрлі хадистердің түрлі өлкелерге жайылуы шариғат үкімдерінде айырмашылықтарды тудырды. Хадис төңірегінде туындаған осындай ғылыми мәселелердің мәзһабтардың пайда болуына өзіндік әсер еткені жасырын емес.

Хазіреті Әбу Бәкір, Омар ибн әл-Хаттабтың халифалығы тұсында, яғни 632 мен 644 жылдар аралығында сахабалар Мәдинадан өзге аймақтарға тарамаған еді. Сол кезеңде туындаған діни мәселелер ғалым сахабалардың көзқарастарына сүйене отырып шешілетін. Көптеген аймақтар азат етілген соң  сахабалар өзге аймақтарға қоныстанады. Ал содан кейін туындаған мәселелерге үкім айту үшін оларға жүгіну немесе әрбірінің пікірін тыңдау мүмкін болмады. Ислам әлемінің орталығы Мәдина болатын. Халифа да сонда тұрды. Құран Кәрім мен хадисте айтылмаған бір мәселеге қатысты Куфа, Басра, Шам немесе Мысырдағы ғалым сахабалардың басын қосу немесе сол мәселеге қатысты көзқарастарын білу халифаға оңайға соқпайтын. Сондықтан ғалым сахабалар өмір сүріп отырған өлкелерінде біріге отырып немесе жеке дара Құран Кәрім мен хадисте орын алмаған мәселелерге қатысты пәтуалар шығара бастады. Нәтижеде сахабалар арасында шыққан үкімдермен байланысты көптеген түрлі көзқарастар пайда болды[15].

 

Ағымға бөлінуде этностық жағдайлардың әсер етуі

Ислам діні 610 жылы араб түбегінен бастау алғандықтан, алғашқы мұсылмандардың басым көпшілігі араб ұлтынан болды. Бірінші халифа Хазіреті Әбу Бәкірдің (632-634) Исламды тарату мақсатымен шығысқа, батысқа және солтүстік батысқа жасаған жорықтары Аббасилер халифаты кезеңіне дейін (750-1258) жалғасты. Аз уақыт ішінде көптеген аймақтар Ислам халифатының қол астына кірді. Сол аймақтардағы тұрғындардың көпшілігі Исламды өз еріктерімен қабылдаса, кейбіреуі бұрынғы діндерінде қалды. Бірақ Ислам дінін қабылдаған ұлттар көнеден ұстанып келе жатқан діндері мен мәдениеттерінен бірден қол үзе қоймады. Керісінше, Ислам дінінің негіздеріне қайшы келмейтін наным-сенімдерін Исламның бояуымен әрлеп, жаңа пішін беріп, Ислам мәдениетіне енгізіп жіберді.

Әрбір халықтың өзіне тән наным-сенімдері, ырым-жоралғылары бар екенін білеміз. Тіпті, мұсылман халықтары арасында да мұндай Исламға жат құбылыстар әлі де болса көптеп кездеседі. Түптеп келгенде, бұл ырым-жоралғылар сол халықтың бұрынғы діни наным-сенімдерінің қалдықтары. Олардың Исламға ешқандай қатысы жоқ екендігін сенімді түрде айта аламыз.

Дініміз бойынша, ырымға сенудің  қажеті жоқ. Хазіреті Пайғамбарымыз (с.а.у.) былай деген: «Исламда ырымға жору жоқ. Ең жақсысы жақсылыққа жору керек» (Бухари, Тиб 54; Муслим, Сәләм 110). «Қайсы бір зат сәтсіздікке ұшыратпайды, әр нәрсені ырымға жорудың қажеті жоқ. Сапар айында (жолға шығуға т.б.) сәтсіздікке (ұшырататын ештеңе) жоқ, ырымға жорудың (қажеті) жоқ. Байғұздың сайрауында ырым жоқ» (Муслим, Сәлам 102).

Мұсылман әскерлерінің тоқтаусыз жорықтары нәтижесінде шығыстағы мың жылдан астам тарихы бар парсы патшалығы мен солтүстіктегі кішігірім хандықтар тарихпен қош айтысуға мәжбүр болды. Ирандықтар, яһудилер және христиандар Ислам дінін күшпен жеңе алмайтындықтарына көздері жеткен соң оны іштен іріту үшін негізі жоқ кейбір тұжырымдарды астыртын түрде Исламға енгізіп отырды.

Ислам дініне іштей наразылық білдірген ұлттың бірі – парсылар. Мәселе түсінікті. Заманында арабтарды менсінбеген парсылар бар байлық пен биліктен айырылған соң өткен салтанатты күндерін аңсайтындардың қарасы арта түсті. Сондықтан өздерінің көне діни сенімдері мен биліктерін қайта жаңғырту жолында астыртын әрекетке көшіп, қоғамға іріткі салып, Исламды іштен ірітпек болады. Иран өлкесіндегі бұқара халықты шиит ағымының бір тармағы болған – исмайлиттердің үгіт-насихатына елітті. Олар жұртты жинап, әкімдердің озбырлығын айтып, әділдікті орнататын, адамзатты құтқаратын ұлы Мәһдидің келетінін уағыздады. Олардың айтуынша, Құран ілімі толық аяқталмаған. «Құранның кейбір тұсын сүнниттер әдейі жасырып қалған» деген желеумен халықтың әһлу сүннетке деген сенімсіздігін тудырды. Онсыз да билікке наразы ел  «құтқарушыларымен» келісімге келді. Олардың керек-жарағына деп ақша да жинады[16].

Арабтар Ислам діні келгенге дейін ғылыммен айналысу былай тұрсын, жазу-сызуды да білмейтін. Ал парсылар, яһудилер, римдіктер мен гректер ежелден ғылыммен айналысқан айтарлықтай сауатты халық еді. Бұл елдердің Исламға дейінгі сенімдері негізі жоқ аңыздарға (мифтерге) толы болатын. Мұндай аңыздар шариғат негіздеріне қайшы келетіні белгілі. Ислам дінін қабылдаған соң, олардың оқымыстылары Құран ғылымымен айналыса бастады. Оның аяттарын тәпсірлегенде орайы келгенде өз пәлсапаларын енгізіп жіберіп отырған. Әсіресе, Құран мен хадистерде аз мағлұмат берілген тақырыптарды толықтыру үшін ескі аңыздарға, Таурат пен Інжілде баяндалған мәселелерге сілтеме жасады. Мәселен, «әлемнің жаратылысы, Адам атаның жаратылуы, өмір жасы мен ұрпақтары, алдыңғы үмметтерге келген апаттар, Иса пайғамбар мен анасының өмір тарихы» секілді тақырыптар төңірегінде мәліметтер мұсылмандар арасында тарай бастады. Сахабалар дәуірінде басталған мұндай әрекеттер табиғиндер заманында және одан кейінгі кезеңдерде де кең етек алып, ақырында тәпсір кітаптарында келтірілген деректердің қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екенін ажырату қиынға соқты.

Бұл салада Абдуллаһ ибн Сәлам (қ.б. 664 ж.), Кағбул Ахбар (қ.б. 32/652 ж.), Уәһб ибн Мунәббиһ (қ.б. 110/728 ж.), Абдулмалик ибн Абдулазиз ибн Журайж (қ.б. 150/767 ж.) есімді тегі яһуди болып, кейіннен Исламды қабылдаған танымал ғалымдарды ерекше атауға болады.

Тәпсір саласына енгізілген негізсіз мәліметтер Ислами әдебиеттерде «исрайлият» деп аталады. Белгілі бір саяси мүддені көздеген адамдар қарапайым халықты өздеріне тарта білу үшін мұндай мәліметтерді ұтымды қолдана білді.

Мұндай факторлар ағымға бөлінуге азда болса өзіндік әсерін тигізді. Қала берсе мұсылман қауымы арасында қалалық пен далалық болып бөліну де қоғам ішінде пікір қайшылығын туғызды. Мысалы, харижит және шиит сеніміндегі мұсылмандардың басым көпшілігі шала сауатты көшпелі дала тұрғыны еді.

Халық арасында кейбір мұсылмандар діни ілімдері жеткіліксіз бола тұра пәтуа беруге тырысып, орынсыз жерге киліге бастады. Бұл мәселенің басты себебі – араб тілін жетік білмеу. Тілді жетік білмеу – Құранды толық түсінбеуге, ал Құранды түсінбеу – орны толмас өкінішке алып келері бесенеден белгілі.

Осы мәселеге қатысты Хазірет Омардың да жанын жегідей жеп, мазалаған мына оқиғасын айтып өткен орынды болар.

 

روى أبو عبيد عن إبراهيم التيمي  ; قال : خلا عمر ذات يوم ; فجعل يحدث نفسه : كيف تختلف هذه الأمة ونبيها واحد ، و دينهاواحد  وقبلتها واحدة ؟ فأرسل إلى ابن عباس  ; فقال : كيف تختلف هذه الأمة ونبيها واحد وقبلتها واحدة ؟ فقال ابن عباس  : يا أمير المؤمنين ! إنا أنزل علينا القرآن فقرأناه ، وعلمنا فيم نزل ، وإنه سيكون بعدنا أقوام يقرءون القرآن ولا يدرون فيم نزل ، فيكون لهم فيه رأي ، فإذا كان لهم فيه رأي اختلفوا ، فإذا اختلفوا اقتتلوا قال : فزجره عمر وانتهره ; فانصرف ابن عباس ، ونظر عمر فيما قال ; فعرفه فأرسل إليه; فقال : أعد علي ما قلت فأعاده عليه ; فعرف عمر قوله وأعجبه

        

Әбу Убайд Ибраһим әт-Тәймидің былай деп айтқандығын жеткізеді: «Бір күні Омар (р.а) күні бойы ойланып жүреді. Мәжіліске келіп: «Пайғамбары бір, діні, құбыласы бір бұл үммет қалайша ихтилафқа (алауыздыққа) түспек?» деп жанын жегідей жеген ойын айтады. Абдуллаһ ибн Аббас (р.а): «Уа, момындардың әміршісі! Құран біздің кезімізде түсті. Біз оны лайықты түрде оқыдық. Сондай-ақ біз Құран аяттарының не үшін түскендігін білеміз. Ақиқаты сол, бізден кейін жаңа ұрпақ келеді. Олар да біз секілді Құранды оқиды. Алайда олар Құран аяттарының не үшін түскендігін білмейді. Міне осындай сәттерде олар Құран аяттары жөніндегі өз пікірлерін ортаға салады. Ой туса, қайшылық та туады емес пе? Қайшылық туса, бір-бірімен соғысатындай дәрежеге жетпей ме?»деді. Омар (р.а) Абдуллаһ ибн Аббасқа бұрылып жекіп тастады. Абдуллаһ орнынан тұрып, мәжілістен кетіп қалды. Омар (р.а) Абдуллаһтың (р.а) айтқан сөздерін ой елегінен қайта өткізді. Оның пікірінің дұрыстығына көзі жетті. Дереу оны қайта шақыртып алып: «Әлгінде айтқан сөздеріңді маған қайта айтшы», деді. Ол пікірін қайта қайталап айтып шықты. Оның айтқан уәждері Омардың (р.а) көңіліне қонды»[17].

Шынында да, Абдуллаһ ибн Аббастың айтқанындай, сауатсыздықтың салдарынан түрлі ағымның жетегінде кетушілер аз болмады. Тіпті, басшыға жағыну үшін ойдан шығарып пәтуа беретін ғалымдар да кездесті.

 

 


[1] Ethem Ruhi Fığlalı. Çağımızda itikadi İslam mezhepleri. – İstanbul, 1996. 15-бет.

[2] Ислам энциклопедический словарь. – М.: Наука, 1991. 152-бет.

[3] С.Сейтбеков. С.Нысанбаев. Ислам тарихы. – Шымкент, 2002. 73-76-бет.

 

[4] Ethem Ruhi Fığlalı. Çağımızda itikadi İslam mezhepleri. 17-22-беттер.

[5] Nevevi Muhiddin. Riyazus salihin. – Ankara, 1996. 3-том, 150-бет.

[6] Ebu Mansur Abdulkaahir El-Bagdadi. Mezhepler arasındaki farklar. –Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı баспасы, 1991. 5-7-беттер.

[7] Cerrahoğlu İsmail. Tefsir usulü. – Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı баспасы, 1997. 115-117-бет.

[8] Şaaban Zekiyuddin. İslam hukuk esasları. түрік тіліне аударған: İ.K. Dönmez,–  Ankara,1996. 369-370-бет.

[9] Kesler M.F. Kuran-ı Kerimde muhkem ve müteşabih. – İstanbul, 8-13-бет.

[10] Хрестоматия по Исламу. –М.: Наука, 1994. 112-129-беттер.

[11] Kesler M.F., Kuran-ı Kerimde muhkem ve müteşabih. – İstanbul, 44-бет.

[12] Мұхитдин Исаұлы, Қайрат Жолдыбайұлы. Ислам ғылымхалы. – Алматы: Таңбалы баспасы, 2010, 24-25-бет.

[13] Бұл тақырыпқа қатысты фиқһи мәзһабтар бөлімінде 4 мәзһабтың әдісі жайында оқи аласыз

[14] Мұхитдин Исаұлы, Қайрат Жолдыбайұлы. Ислам ғылымхалы. – Алматы: Таңбалы баспасы, 2010. 26-27-бет.

[15] Құрманбаев Қайрат. Хадис ілімі (тарихы және әдіснамасы). – Алматы: Нұр-Мүбарак баспасы, 2010. 87-89-бет.

[16] Орынбеков М.С. Қазақ сенімдерінің бастаулары. – Алматы, 2002, 68-69-бет.

[17] Имам Шатиби. Муафақат. 3-том. 348-бет.